डा. धर्मनाथ मण्डल
होमियोप्याथी भनेको एउटा चिकित्सा प्रणाली हो । होमियो चिकित्सा पद्धति वैकल्पिक औषधिको व्यवस्था हो । जो समानताको सिद्धान्तमा आधारित छ । यो चिकित्सा प्रणाली अत्यन्त सरल, प्रभावकारी छ । होमियोप्याथिकको अनुसन्धान जर्मन डा.क्रिस्चियन फ्रेडिक स्यामयुल हेनिमेनले गर्नुभएको हो । उहाँले होमियोप्याथिक उपचार विधि पत्ता लगाउनुभन्दा पहिले एलोपेथिकको चिकित्सक हुनुहुन्थ्यो । पछि उहाँले होमियोप्याथिकको खोज गर्नुभएको हो । डा. हेनिमेनले अङ्ग्रेजी, फ्रेन्च, इटालियन, ग्रिक र लेटिन भाषा पनि जान्नुभएको थियो । होमियो चिकित्सामा बालबालिकालाई पनि सहजै उपचार गर्न सकिन्छ ।

नेपालमा होमियोप्याथी उपचारको सुरुवात २०१० सालबाट भएको हो । नेपालमा सरकारी स्तरमा पशुपति होमियो चिकित्सालय हरिहर भवनमा रहेको छ तर उक्त चिकित्सालयमा सरकारको नजर पर्ने गरेको छैन । त्यहाँ तीन जना चिकित्सक कार्यरत छन् । हाललाई पशुपति होमियोप्याथिक चिकित्सालयमा एक जना दरबन्दी थपिने प्रक्रियामा छ ।विराटनगरमा होमियोप्याथिकमा एक जना डाक्टर र एक जना सहायक थप गरिएको छ । २०७७ सम्म होमियोप्याथिकमा कुनै त्यस्तो विकास हुन सकेको थिएन । विराटनगरमा होमियोप्याथिक चिकित्सामा अस्थायी रूपमा कार्यरत जनशक्ति मात्रै छन् । नेपालमा सरकारीभन्दा निजी क्षेत्रबाट होमियोप्याथिक चिकित्सा अगाडि बढेको पाइन्छ ।

विराटनगर र काठमाडौँमा यसको अलि विकास भएको मान्न सकिन्छ । सन्तोषजनक भए पनि यसलाई राम्रो भन्न सक्ने स्थिति छैन । जुन मानिस होमियोप्याथीसंँग परिचित भइसकेको छ उसले प्रायः यसको उपचारमा विश्वास राख्दछ तर नेपालमा अधिकांश मानिस होमियोप्याथिक चिकित्साबाट परिचित छैनन् र यसबाट टाढै छन् । भारतमा होमियोप्याथिक उपचार धेरै अगाडि बढेको छ । भारतको जुनसुकै प्रान्तमा होमियोप्याथिकका विश्वविद्यालय र अस्पताल छन् । जबकी नेपालमा होमियोप्याथिकको एउटा क्याम्पस पनि सञ्चालनमा छैन । भारतबाट अध्ययन गरेर आउनुपर्ने बाध्यता छ । निजी स्तरबाट एउटा होमियोप्याथिक क्याम्पस थियो । अहिले उक्त क्याम्पस पनि बन्द छ । विराटनगरमा निजी स्तरमा खोलिएको थियो यतिबेला त्यो पनि बन्द भइसकेको छ ।

त्यहाँ कुनै एक जनालाई होमियोप्याथिकबाट रोग निको भएपछि उहाँले होमियोप्याथिकको अध्यापन सुरु गर्नुभएको रहेछ तर अध्ययन गर्ने मानिस अपुग भएर उक्त केन्द्र बन्द हुन पुग्यो । होमियोप्याथी उपचारबाट निको भइसकेपछि उहाँले आफ्नै लगानीमा उक्त क्याम्पस सञ्चालन गर्नुभएको थियो । पछि विद्यार्थी नआएपछि त्यसलाई व्यवस्था गर्न सकिएन । तीन ब्याजसम्म विद्यार्थीहरू थिए । अहिले पूर्ण रूपमा बन्द रहेको छ । भक्तपुरमा होमियोप्याथीको एचए (हेल्थ असिष्टेन्ट) तहमा एउटा कलेज सञ्चालनमा थियो । त्यो पनि बन्द हुन पुग्यो । नेपालमा केही सङ्ख्यामा होमियो चिकित्सामा एचएको प्रोडक्ट रहेको छ । नेपालमा अल नेपाल होमियोप्याथिक एसोसियसन छ । हाल नेपालमा एक सयभन्दा बढी होमियोप्याथिक चिकित्सक छन् । नेपालमा होमियोप्याथिकको विकास गर्ने हो भने सरकारले होमियोप्याथिक मेडिकल कलेज सञ्चालन गरेर निःशुल्क विद्यार्थीहरू पढाउने र उनीहरूको रोजगारीको सुनिश्चितता गर्नुपर्दछ । होमियोप्याथिक उपचार विराटनगर र काठमाडौँमा मात्र सीमित नराखी नेपालभर विस्तार गर्न सकियो भने भोलिका दिनमा कुनै पनि रोग लाग्नबाट बच्न सकिन्छ । अहिले मानिसलाई होमियोप्याथीबारे कुनै जानकारी छैन ।

होमियोप्याथिक उपचार र औषधिको कुनै पनि साइड इफेक्ट छैन । प्रयोग गर्ने तरिका सहज भएको हुनाले बालबालिकाले पनि सहजै खान सक्छन् । होमियोप्याथिक उपचारबाट अरू चिकित्सा पद्धतिबाट निको नभएका बिरामीहरू निको पार्न सकिन्छ । उपचारपछि निको भएर गएका छन् । जुनसुकै रोग लागेको व्यक्ति एलोपेथिक उपचारबाट निको हुन सकेका छैनन् भने पनि विकल्पका रूपमा होमियोप्याथिकमा आउन सक्छन् । तिनीहरू पूर्णतया निको भएर गएका पनि छन् ।
कतिपय शल्यक्रिया गर्नुपर्ने अवस्थामा पनि होमियोप्याथिक औषधिबाट निको भएको छ । होमियोप्याथिकसम्बन्धी औषधि नेपालमा उत्पादन हँुदैन । नेपालमा जडीबुटी प्रशस्त मात्रामा छ तर औषधि उत्पादन नहुँदा सबै औषधि पनि विदेशबाट ल्याउनुपर्ने अवस्था छ । होमियोप्याथिक उद्योग स्थापना गर्ने हो भने औषधि उत्पादन गर्न सकिन्छ तर त्यसतर्फ सरकार र उद्योगपतिहरूले पनि ध्यान दिन सकिरहेका छैनन् । अधिकांश औषधि भारतबाट आउने गर्दछ । भारतबाहेकका देशमा पनि होमियोप्याथिक औषधि बन्ने गर्दछ । भारतबाट नेपालमा औषधि ल्याउन सहज भएकोले भारतबाट मात्रै ल्याउने गरिएको छ ।

स्वदेशी औषधिलाई प्रोत्साहन गर्नका लागि विदेशबाट आउने औषधिलाई भन्सार लगाइएको छ । त्यहाँ होमियोप्याथिकलाई नजरअन्दाज गरिएको छ । आयुर्वेदिक र एलोपेथिक औषधि नेपालमा उत्पादन हुन्छन् । ती औषधिमा भन्सार लगाउँदा हुन्छ तर होमियोप्याथिक औषधि नेपालमा बन्दैन । त्यसैले होमियोप्याथी औषधिलाई भन्सार लगाउनु भनेको जनतालाई बढी मूल्यमा होमियोप्याथिक औषधि बिक्री गर्नु हो । होमियोप्याथिक औषधि एलोपेथिकभन्दा बढी मात्रामा पाइन्छ । नेपाल भित्रिने होमियोप्याथिक औषधि तीन हजार पाँच सयभन्दा धेरै प्रकारका छन् । यी औषधिमा पोटेन्सियल पनि बढी हुन्छ । होमियोप्याथी औषधि अन्य चिकित्सा पद्धतिका औषधिभन्दा धेरै सस्तो हुन्छ । भारतबाट नेपालमा ल्याउँदा पाँच प्रतिशत भन्सार शुल्क तिर्नुपर्छ । त्यसको मारमा पर्ने भनेको जनतालाई नै हो । सरकारले होमियोप्याथी उपचारलाई अगाडि बढाउनुछ भने यसमा लगाइँदै आएको भन्सार हटाउनुपर्छ । होमियोप्याथिक औषधि नेपालमा जम्मा दुई जनाले मात्र ल्याउने गरेका छन् ।

नेपालमा दर्ता भएका कम्पनी जम्मा चारवटा मात्र छन् । भारतमा दर्ता भएका होमियोप्याथिको कम्पनी एक हजारभन्दा पनि बढी छ । अरू कम्पनीको औषधि नआउनुमा नेपालमा होमियोप्याथिकको प्रचार तथा विस्तार हुन सकेको छैन । अर्को कारण भनेको औषधि व्यवस्था विभागमा औषधि दर्ता प्रक्रिया धेरै झन्झटिलो छ । अलि पहिले त अर्को कुनै कम्पनी खोल्न पहिले भइरहेकोले नो अब्जेक्सन लेटर दिनुपर्ने व्यवस्था थियो । उसले आफ्नो व्यापारका लागि नो अब्जेसन लेटर दिने विषय हुँदैनथ्यो तर अहिले त्यो व्यवस्था हटेको छ । अर्को कम्पनी आएमा मलाई कुनै आपत्ति छैन भनेर नो अब्जेसन लेटरको व्यस्था गर्नु पर्दथ्यो । त्यसले मौलिक अधिकारको हनन भएको थियो । त्यो काम औषधि व्यवस्था विभागले गरेको थियो ।

होमियोप्याथिकबाट मुसाको पूर्ण रूपमा उपचार हुन्छ । मैले दैनिक पाँच जनादेखि २० जनासम्म बिरामी हेर्ने गरेको छु । अहिले सरकारी मातहतमा रहेको पशुपति होमियोप्याथिकमा एलोपेथिक नर्स कार्यरत छन् । होमियोप्याथिकलाई अगाडि बढाउनका लागि भन्सारमा लगाइँदै आएको भन्सार कर हटाउनुपर्छ । नेपालमा होमियोप्याथिकलाई नियन्त्रण र व्यवस्थित गर्ने कुनै काउन्सिल छैन । सरकारले एउटा काउन्सिल बनाइदियो भने पनि त्यसले होमियोप्याथिक उपचार विधिलाई सहयोग गर्न ठूलो मद्दत पुग्ने थियो । अहिले स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्ले नियमन गरिरहेको छ । स्वास्थ्य व्यवसायी एलोपेथिकको सहायक संस्था हो । यसले होमियोप्याथिक चिकित्सालाई नियन्त्रण गर्न सक्दैन । जुन मानिस होमियोप्याथिकबाट परिचित छ उसले मात्र होमियोप्याथिकको उपचार बुझेको हुन्छ । अन्य चिकित्साबाट रोग तत्काललाई निको भए पनि रोगलाई निर्मूल पार्न होमियोप्याथिकले सहयोग गर्दछ । जस्तो कुनै मानिसलाई ग्याष्ट्रिक भइरहेको छ, रुघा सधैँ लागिरहन्छ । माइग्रेन वा टाउको दुखाइ निरन्तर छ ।

औषधि खाएर पनि निको भएको हँुदैन तर होमियोप्याथीबाट त्यस्ता रोग पूर्ण रूपमा निको पार्न सकिन्छ । मानौँ २५ वर्षदेखि माइग्रेन छ भने छ महिना होमियोप्याथिकको औषधि सेवन गर्ने हो भने माइग्रेन पूर्ण निर्मूल हुन्छ । जुन कारणबाट माइग्रेन हुन्छ । त्यस कारणकै उपचार होमियोप्याथिकमा हुन्छ । ग्याष्ट्रिक भइरहने मानिसलाई पनि होमियोप्याथिकले निको पार्दछ । बच्चादेखि नै होमियोप्याथी उपचारको बानी बसालेको अवस्थामा त्यो बच्चाको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता अरूको तुलनामा बढी हुन्छ । त्यसैले पनि होमियोप्याथी अन्य उपचारभन्दा बढी प्रभावकारी छ । चिकित्सकको सल्लाहबिना होमियोप्याथिकको औषधि खान हुँदैन । कुनै मानिसले डाक्टर नभएर पनि उपचार गराइरहेका छन् । कुनै साइडइफेक्ट गर्दैन भन्ने थाहा भएपछि उसले उपचार गर्दछ । हो यस्तो विकृतिलाई अन्त्य गर्नका लागि पनि होमियोप्याथिक चिकित्सामा छुट्टै काउन्सिलको व्यवस्था हुनुपर्दछ ।

होमियोप्याथिक उपचार गर्दा होमियोप्याथिक औषधिको मात्रा न्यूनतम प्रयोग गर्नुपर्छ । होमियो चिकित्सा तथा औषधिले शरीरको प्रतिरक्षा गर्ने क्षमता बढाउँछ । जसका कारण पटक–पटक दोहोरिने रोग जरैबाट निको भएर जान्छ ।
होमियोप्याथिक उपचारका विशेषताहरूमा रोगका लागि थोरै र कम मात्रामा औषधि प्रयोग गरिन्छ । होमियोप्याथिकमा नयाँ र पुराना, पटक–पटक दोहोरिने रोगको प्रकृति, ट्युमर, मुसा, किड्नीको पत्थरी, पाइल्स, जोर्नी दुखाइ, हड्डी, खिचेको, नसा च्यापिएको जस्ता रोगको सहजै उपचार हुन्छ ।

होमियोप्याथिक चिकित्सा प्रणालीबाट रोगी जनतालाई सरल, सुविधापूर्ण र नकारात्मक प्रतिक्रियारहित तरिकाबाट स्वास्थ्य उपचार गराउन मद्दत पुग्दछ । शक्तिकृत होमियोप्याथिक औषधि कुशल चिकित्साको निर्देशनमा प्रयोग गर्दा यसबाट कुनै प्रतिकूल असर गर्दैन । होमियोप्याथिक पद्धतिमा लामो समयको अनुसन्धान र पूर्ण स्वस्थ मानिसमा प्रयोग गरी स्थापित भएको चिकित्सा हो । होमियोप्याथिक चिकित्सा प्रणाली सरल, सुरक्षित तथा प्राकृतिक र सस्तो भएकोले नेपालजस्तो देशका लागि अत्यावश्यक रहेको छ । होमियोप्याथिक चिकित्सा प्रणालीलाई विकास गर्न छुट्टै काउन्सिलको आवश्यकता छ । यस्तै होमियोप्याथिक स्वास्थ्य नीति पनि बनाइनुपर्छ र होमियोप्याथिक सरकारी शिक्षण अस्पतालको स्थापना गर्नु जरुरी देखिन्छ ।

साभारः गाेरखापत्र